Στη χώρα μας όλα τα δημοψηφίσματα έχουν διενεργηθεί Κυριακή, όπως άλλωστε και άπασες οι εκλογικές διαδικασίες για την ανάδειξη βουλευτών, ευρωβουλευτών και εκπροσώπων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Στην Κύπρο, αντιθέτως, το μοναδικό μέχρι στιγμής δημοψήφισμα του 21ου αιώνα επελέγη να πραγματοποιηθεί μία ημέρα νωρίτερα. Ηταν Σάββατο 24 Απριλίου του 2004, τέτοιες ημέρες δηλαδή πριν από 16 χρόνια, όταν 428.500 Ελληνοκύπριοι και 124.900 Τουρκοκύπριοι που ζούσαν στο κατεχόμενο βόρειο τμήμα του νησιού κλήθηκαν ταυτόχρονα να προσέλθουν στις κάλπες προκειμένου να επιδοκιμάσουν ή να απορρίψουν το πολυσυζητημένο σχέδιο Ανάν· το κείμενο δηλαδή που είχε εκπονήσει ο τότε γενικός γραμματέας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, Κόφι Ανάν, για τη συνολική επίλυση του κυπριακού προβλήματος, με απώτερο σκοπό να ενταχθεί ενωμένο το νησί στην Ευρωπαϊκή Ένωσή ως πλήρες μέλος, την Πρωτομαγιά του ίδιου έτους.

Τα βασικά σημεία  

Το δυσνόητο σχέδιο προέβλεπε, εν ολίγοις, τη δημιουργία ενός διζωνικού ομοσπονδιακού κράτους με δύο κοινότητες – την ελληνοκυπριακή και την τουρκοκυπριακή. Αντίστοιχο πολιτειακό σύστημα δεν υπάρχει στον κόσμο, αλλά ας πούμε πως προσιδίαζε με το μοντέλο του Βελγίου και της Ελβετίας. Ο Πρόεδρος της Μεγαλονήσου θα εναλλασσόταν κάθε 20 μήνες, ασκώντας τα καθήκοντά του υπό μια πολύπλοκη διάρθρωση εξουσίας, ενώ στο νομοθετικό σώμα που θα δημιουργούνταν οι δύο πλευρές εκπροσωπούνταν ισοδύναμα στην Ανω Βουλή και βάσει της αναλογίας του πληθυσμού στην Κάτω Βουλή. Παράλληλα, για να αποφευχθεί η πληθυσμιακή αλλοίωση της κάθε πλευράς, θα υπήρχαν αυστηροί περιορισμοί στην ελευθερία εγκατάστασης μελών της μιας κοινότητας στο κρατίδιο της άλλης. Ο δε στρατός θα απαρτιζόταν από 950 Ελληνοκύπριους και 650 Τουρκοκύπριους, όπως προβλέπει και η Συνθήκη Εγγυήσεων του 1960 που έχει υπογραφεί μεταξύ Βρετανίας, Τουρκίας και Ελλάδας.

Το νέο διζωνικό κράτος θα ονομαζόταν «Ενωμένη Κυπριακή Δημοκρατία», επίσημες γλώσσες θα ήταν η ελληνική και η τουρκική, ενώ με νόμο θα προβλεπόταν η αγγλική για επίσημους σκοπούς. Οι επίσημες αργίες θα ήταν οκτώ: Πρωτοχρονιά, Μεγάλη Παρασκευή, Δευτέρα του Πάσχα, Πρωτομαγιά, Χριστούγεννα, η πρώτη μέρα του Ραμαζανιού (Sheker Bayram), η πρώτη μέρα του Kurban Bayram και η ημέρα της γέννησης του προφήτη Μωάμεθ. Στα πάντα, δηλαδή, υπήρχε μια συνύφανση των δύο μερών. Οσον αφορά τους εκτοπισμένους από την εισβολή του 1974, το σχέδιο προνοεί για τη δημιουργία μιας περίπλοκης φόρμουλας όπου ορισμένοι εκτοπισμένοι θα επανεγκατασταθούν στις οικίες τους, ενώ άλλοι είτε θα τους αποδοθεί η περιουσία τους είτε θα αποκατασταθούν οικονομικά.

Εχοντας όλα αυτά κατά νου, οι έχοντες δικαίωμα ψήφου στη Μεγαλόνησο προσήλθαν την 24η Απριλίου του 2004 στα εκλογικά κέντρα, καλούμενοι να απαντήσουν μονολεκτικά με ένα «ναι» ή ένα «όχι» στο εξής ερώτημα: «Εγκρίνετε τη θεμελιώδη συμφωνία με όλα τα προσαρτήματά της, καθώς και το Σύνταγμα της ελληνοκυπριακής/τουρκοκυπριακής πολιτείας και τις διατάξεις σχετικά με τους νόμους του που θα ισχύουν, για να δημιουργήσουν μια νέα τάξη πραγμάτων στην οποία η Κύπρος θα προσχωρήσει στην Ευρωπαϊκή Ενωση ενωμένη;». Τις πρωινές ώρες εκείνης της Κυριακής η προσέλευση του κόσμου ήταν περιορισμένη, αλλά από το μεσημέρι και μετά οι ουρές πύκνωσαν. Το κλίμα ήταν τεταμένο, καθώς είχαν προηγηθεί πολυπληθείς συγκεντρώσεις τόσο υπέρ όσο και κατά του σχεδίου Ανάν, ενώ ακόμη και τα ίδια τα ελληνοκυπριακά κόμματα στο νησί δεν κινήθηκαν ενιαία.

Η στάση των κομμάτων  

Θετικά διακείμενα στις προτεινόμενες αλλαγές εμφανίστηκαν ο συντηρητικός Δημοκρατικός Συναγερμός με πρόεδρο τον Νίκο Αναστασιάδη, η Κίνηση Πολιτικού Εκσυγχρονισμού, η Ανανεωτική Κίνηση και οι Ενωμένοι Δημοκράτες του πρώην Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας Γιώργου Βασιλείου. Αρνητική θέση έλαβαν το συγκυβερνών κομμουνιστικό ΑΚΕΛ υπό τον Δημήτρη Χριστόφια, το κεντρώο Δημοκρατικό Κόμμα, το Κίνημα Σοσιαλδημοκρατών ΕΔΕΚ, το ΚΕΑ, το δεξιό κόμμα Νέοι Ορίζοντες και οι Οικολόγοι Περιβαλλοντιστές. Ακόμη και εντός των πολιτικών σχηματισμών, όμως, υπήρχαν διαφωνίες, με στελέχη να διαφωνούν ξεκάθαρα έναντι της επίσημης θέσης που πήρε ο φορέας τους.

Πρωταγωνιστικό ρόλο στην εκστρατεία υπέρ του «όχι» στο σχέδιο Ανάν διαδραμάτισε ο 70χρονος Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας, Τάσσος Παπαδόπουλος. Πολλοί αναλυτές εκτιμούν ότι το διάγγελμα που απηύθυνε προς τον κυπριακό λαό δύο ημέρες πριν από το δημοψήφισμα επηρέασε καταλυτικά εκατοντάδες χιλιάδες ψηφοφόρους. Φανερά φορτισμένος και με σπασμένη φωνή δήλωσε μπροστά στην κάμερα ότι «παρέλαβα κράτος διεθνώς αναγνωρισμένο. Δεν θα παραδώσω κοινότητα χωρίς δικαίωμα λόγου και σε αναζήτηση κηδεμόνα». Στο κλείσιμο της διάρκειας 54 λεπτών ομιλίας του ο αείμνηστος πολιτικός, απευθυνόμενος σε κάθε συμπατριώτη του, υπογράμμιζε βουρκωμένος: «Με αίσθημα ευθύνης απέναντι στην Ιστορία, στο παρόν και το μέλλον της Κύπρου και του λαού μας, σε καλώ να μην υποθηκεύσεις το μέλλον στην πολιτική βούληση της Τουρκίας». Στο βόρειο τμήμα της νήσου καταγράφεται επίσης έντονη κινητικότητα, με τον Τουρκοκύπριο ηγέτη Ραούφ Ντενκτάς να τάσσεται κατά του σχεδίου Ανάν, αλλά τον Μεχμέτ Αλί Ταλάτ (ο οποίος τον αντικατέστησε στην προεδρία του ψευδοκράτους έναν χρόνο αργότερα) να συναινεί με τους σχεδιασμούς του ΟΗΕ.

Στις έξι το απόγευμα της 24ης Απριλίου του 2004 οι κάλπες έκλεισαν ταυτόχρονα και στις δύο πλευρές του νησιού ξεκίνησε η καταμέτρηση. Μέσα σε ελάχιστες ώρες θα γινόταν γνωστό επισήμως το τελικό αποτέλεσμα: Οι Ελληνοκύπριοι είχαν απορ- ρίψει το σχέδιο Ανάν, ενώ οι Τουρκοκύπριοι είχαν εγκρίνει. Ειδικότερα, στις ελεύθερες περιοχές «κατά» ψήφισε το 75,83% (ήτοι 313.704 άτομα) και «υπέρ» το 24,17% (99.976), με μια αποχή της τάξης του 10,82%. Αντιθέτως, στα Κατεχόμενα «υπέρ» τάχθη- κε το 64,91% των ψηφοφόρων (77.646 άτομα) και «κατά» το 35,09% (41.973). Το σχέδιο Ανάν θα παραμείνει απλώς ένα σχέ- διο στα χαρτιά, κάτι που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο θα γίνει σεβαστό από όλους, τόσο εντός όσο και εκτός συνόρων.

Ενταξη στην ΕΕ 

Προκειμένου να διαχειριστεί την επόμενη ημέρα, ο Κύπριος Πρόεδρος Τάσσος Παπαδόπουλος συναντάται άμεσα με την ελληνική κυβέρνηση του Κώστα Καραμανλή και συμφωνούν στην ανάγκη ύπαρξης νέων κινήσεων σε διεθνές επίπεδο για την επίλυση του εθνικού θέματος. Αυτήν τη φορά, όμως, θα περνούσε μέσα από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Λίγα μόλις εικοσιτετράωρα μετά τα δημοψηφίσματα, Πρωτομαγιά του 2004, η Κύπρος εντάσσεται ολόκληρη στον μεγαλύτερο πολιτικό και οικονομικό οργανισμό ευρωπαϊκών κρατών, αναγνωρίζοντας ωστόσο οι 24 εκείνη την εποχή εταίροι το γεγονός ότι ένα τμήμα του εδάφους βρίσκεται υπό τουρκική κατοχή. Οπερ σημαίνει ότι μέχρι να υπάρξει οριστική επίλυση του ζητήματος, το κοινοτικό κεκτημένο (το σύνολο δηλαδή της ευρωπαϊκής νομοθεσίας και νομολογίας) εφαρμόζεται μονάχα στο έδαφος που ελέγχει η Κυπριακή Δημοκρατία. Παρ’ όλα αυτά η Ευρωπαϊκή Ενωση ενισχύει μέχρι και σήμερα οικονομικά τους Τουρκοκύπριους μέσω της έκδοσης κανονισμών που ρυθμίζουν το εμπόριο με το ψευδοκράτος. Και αυτό γιατί η αντίληψη που επικράτησε στις Βρυξέλλες είναι πως η απομόνωσή τους οφείλεται εν μέρει και στο «όχι» που είπαν το 2004 οι Ελληνοκύπριοι στο σχέδιο Ανάν.

Η δήλωση του Κώστα Καραμανλή  

Η θέση της Ελλάδας και οι παρασκηνιακές κινήσεις ΗΠΑ – Μεγάλης Βρετανίας 

Στην Αθήνα ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωστής Στεφανόπουλος συγκαλεί στις 15 Απριλίου συμβούλιο πολιτικών αρχηγών, προκειμένου να συζητηθεί εκτενώς η υφιστάμενη κατάσταση. Εξερχόμενος από το νεοκλασικό τριώροφο μέγαρο της Ηρώδου Αττικού, ο νεοεκλεγείς πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής (είχε ορκιστεί μόλις πριν από έναν μήνα) δηλώνει ότι «τα θετικά στοιχεία του σχεδίου Ανάν μπορούν να θεωρηθούν υπέρτερα των αρνητικών και η ευρωπαϊκή προοπτική της Κύπρου μπορεί να βελτιώσει τις όποιες δυσκολίες». Προσθέτει, ωστόσο, με νόημα ότι απαιτείται μεγάλη προσπάθεια για να επιτευχθεί η βιωσιμότητα του σχεδίου, υπερτονίζοντας ότι σε κάθε περίπτωση η ελληνική πλευρά θα σεβαστεί την απόφαση του κυπριακού λαού. Με άλλα λόγια, η κυβέρνηση φρόντιζε να ακολουθήσει επισήμως το γνωστό σε αυτές τις περιπτώσεις δόγμα πως η Κύπρος αποφασίζει και η Ελλάς συμπαρίσταται.

Ο αρχηγός της μείζονος αντιπολίτευσης και πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, Γιώργος Παπανδρέου, από την πλευρά του, τάσσεται ανοιχτά υπέρ του σχεδίου Ανάν, ο Νίκος Κωνσταντόπουλος εκ μέρους του ΣΥΡΙΖΑ υποστηρίζει τη θέση του ΑΚΕΛ για αναβολή των δημοψηφισμάτων, ενώ η γενική γραμματέας του ΚΚΕ, Αλέκα Παπαρήγα, είναι αρνητική έναντι των σχεδιασμών που απεργάζεται ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών. Σε διεθνές επίπεδο, Ηνωμένες Πολιτείες και Μεγάλη Βρετανία κινούνται όλο το τελευταίο διάστημα παρασκηνιακά, προκειμένου να επικρατήσει το «ναι», χωρίς μέχρι σήμερα να έχουν αποκρυσταλλωθεί πλήρως όλες οι ενέρ- γειές τους ώστε να κινηθούν οι ψηφοφόροι προς αυτή την κατεύθυνση.